In de avond van 21 mei 1943 gaat de bel bij de weduwe Dina van Woerden aan de Oude Utrechtseweg in Soest. Verzetsman Daan Vingerhoets brengt zijn zuster twee pleegzoontjes: Marcel (3) en Philip Staal (2 jaar). Hun ouders Isaac en Anna, verraden voor de som van zeven en een halve gulden, worden nog hetzelfde jaar vermoord in Sobibor.
Het onderduikadres is tegelijkertijd kindertehuis met op het laatst 22 pupillen, voor de zes Joodse daaronder een uitstekende dekmantel want allemaal overleven ze de oorlog. Marcel en Philip worden geplaatst bij de orthodoxe Rudelsheimstichting te Hilversum en na sluiting ervan bij het hoofdstedelijke Joods Jongenshuis.
In 1962 op Aliya gekomen keert Philip tien jaar later terug, met vrouw en kinderen, naar zijn en Henneke's geboorteland om er economie te studeren. De weg naar een opmerkelijke Israëlische loopbaan is dan vrij, maar ook naar een unieke positie als pleitbezorger voor de weeskinderen van toen.
Na het gedeeltelijk terugvinden in 1997 van de Liro-roofbankarchieven werd onder andere de commissie-Van Kemenade ingesteld. Het doel was onderzoek naar de ontvreemding van Joods bezit en naar het naoorlogs rechtsherstel. De rapporteur, historicus Gerard Aalders van het NIOD, schreef er twee boeken over, 'Roof' en 'Berooid'.
Het was Philip opgevallen dat bij dit alles een enkele groep buiten beschouwing was gelaten, de Joodse oorlogswezen. Hoe was hun rechtsherstel verlopen, hadden zij het hen toekomende vermogen teruggekregen? Bij het beantwoorden van die vragen kreeg hij geen medewerking van Joods Maatschappelijk Werk, dat weigerde hun archieven voor hem te openen. JMW is immers de rechtsopvolger van de voogdij-instelling Le-Ezrath Ha-Jeled (Het Kind ter Hulpe) en Philip wilde het beheer van wezengelden door hun voogden op de korrel nemen. Wel was JMW bereid LEHJ-gegevens over hem en zijn broer te fourneren… Daardoor was Philip niet in staat een alomvattend onderzoek te verrichten, slechts een (scherpzinnige) case study. Hij laat het er niet bij zitten.
Bovendien geeft hij, vanuit zijn achtergrond als bestuurder namens Ajalah, een pakkende beschrijving van het gebeuren rond Maror en SCMI. Vooral gaat het over de volgens hem dwingende eis, eindelijk een 'wezenonderzoek' te starten als project vanuit Israël. Het Israël Instituut voor Onderzoek naar Verdwenen Nederlands-Joods Bezit tijdens de Holocaust verstrekte inderdaad in 2000 een opdracht hiertoe aan journaliste Elma Verhey en historica Pauline Micheels, met van het JMW de toezegging om zijn archieven open te stellen. Hiermee was JMW van die lastige Philip Staal af. Maar het feit dat geen econoom aan het schrijversteam werd toegevoegd betekent nog niet, dat het resultaat gunstig voor JMW uitviel. Als hun boek 'Kind van de rekening' uitkomt in 2005 blijken de conclusies ervan te zijn: de vermogens van de Joodse wezen zijn niet goed beheerd; om sporen van oneigenlijk gebruik uit te wissen, werden in 1976 de dossiers vernietigd.
Philip huldigt het beginsel 'eer wie eer toekomt' en erkent in een nader gesprek de verdiensten van Verhey en Micheels (zijn eigen verdiensten leverden hem een ridderorde op uit handen van ambassadeur Froger). Toch moet volgens hem alsnog de onderste steen boven komen. Dit indrukwekkende en toch vlot geschreven werk van 456 bladzijden is een eerste aanzet hiertoe. Het is voorzien van verwijzingen naar noten achterin, die weer aansluiten op een website met volledige bijbehorende bronnen. Een uitgebreide bibliografie, register en verklaring van de vele afkortingen in Joods Nederland – en ex-Nederlands Israël – completeren het geheel. Staal rust niet, want rust roest!
Philip Staal: Roestvrijstaal - Speurtocht naar de erfenis van Joodse oorlogswezen. Delft 2008, Uitgeverij Eburon, ISBN 9789059722712; 456 blz.
© Bart Berman, Irgoen Olei Holland 2009.
U kunt Roestvrijstaal bestellen door hier te klikken
